#73: Reinaert de Vos

Hallo allemaal! Dit is Een Beetje Nederlands, de podcast voor mensen die Nederlands leren. Mijn naam is Robin en de aflevering van vandaag gaat over Reinaert de Vos. De tekst van deze aflevering kan je meelezen op de website, www.eenbeetjenederlands.nl. Deze aflevering is iets moeilijker dan normaal, dus lees vooral mee als je het niet helemaal begrijpt. Als je vragen of opmerkingen hebt over deze aflevering, kan je ze naar mij sturen op de website. In de shownotes staat een link naar de website. 

Je kan nu Vriend van de Podcast worden via de website, en vanaf dit seizoen krijgen vrienden extra voordelen! Voor een paar euro per maand krijg je toegang tot extra afleveringen, hulpmiddelen bij iedere aflevering en nog veel meer. Check de website voor meer informatie!

Nu, door met de podcast.

In de aflevering van vandaag gaat het over een middeleeuws verhaal over een vos met de naam Reinaert. Het verhaal van Reinaert de Vos is al ruim 750 jaar oud, maar wordt tot op de dag van vandaag gelezen. Sterker nog, het is een echte Vlaamse klassieker. Het verhaal wordt nu nog op veel middelbare scholen gelezen, zowel in België als Nederland.

We weten niet veel over degene die het verhaal geschreven heeft. We weten dat hij Willem heet en in Vlaanderen leefde. Plaatsnamen die genoemd worden in het verhaal zijn terug te leiden naar de omgeving van Gent. En we weten dat Willem eerder een verhaal heeft geschreven dat Madoc heet. Dit weten we allemaal omdat hij het zelf schrijft in de proloog, de opening van het verhaal. Hierin introduceert hij zichzelf aan de lezer als de schrijvers van de tekst. Laten we daar maar meteen naar gaan luisteren.

Willem, die eerder Madoc schreef,

Waar hij zo vaak door wakker bleef

Het stoorde hem zo hard

Dat de verhalen van Reinaert

In het Nederlands niet te lezen bleven

Ze zijn nooit door iemand opgeschreven

Hij ging zelf de feiten van Reinaert zoeken

In de oude Waalse boeken

Hij is in het Nederlands begonnen

God moet ons Zijn hulp gunnen!

Deze Willem vond het schijnbaar zo jammer dat de verhalen van Reinaert nog niet in het Nederlands te lezen waren, dat hij ze zelf opgeschreven heeft. De schrijver Willem heeft het personage Reinaert de Vos namelijk niet zelf verzonnen. Het verhaal is onderdeel van een grotere verzameling verhalen met deze vos als hoofdpersoon. Reinaert de Vos komt al voor in een Latijns verhaal dat honderd jaar ouder is dan het Nederlandse verhaal waar we het vandaag over hebben. Dat verhaal, met de naam Ysengrimus, was de inspiratie voor veel verhalen over de vos Reinaert. Deze verhalen waren megapopulair in de middeleeuwen, vooral in Frankrijk. Leuk feitje: de verhalen over Reinaert zijn ook de reden waarom een vos in het Frans een renard heert. En uit die Franse boeken uit Wallonië in België heeft Willem zijn inspiratie gehaald voor het Nederlandse verhaal over deze vos. En met succes: De Reinaert de Vos van Willem wordt gezien als een van de beste Reinaert-verhalen.

We weten eigenlijk verder heel weinig over deze Willem, en ook niet over het werk « Madoc » dat hij eerder schreef. Van dat werk is geen regel bewaard gebleven. Er zijn vermoedens dat Willem een monnik was uit Oost-Vlaanderen. Er zijn veel onderzoeken en studies gedaan naar deze Willem, maar harde feiten zijn er niet. Zowel de informatie over de auteur als zijn eerdere werk Madoc zijn in de tijd verloren gegaan.

Het is eigenlijk niet helemaal correct om te zeggen dat Reinaert de Vos een Nederlands verhaal is. In de middeleeuwen bestaat er eigenlijk nog geen Nederlandse taal zoals we die nu kennen. Er zijn veel verschillende dialecten in het Nederlandse taalgebied, die samen het Middelnederlands genoemd worden. Er werden in de Middeleeuwen niet veel boeken in het Middelnederlands geschreven. Wetenschappelijke boeken werden vooral in het Latijn geschreven, en de meeste andere boeken in het Frans.

Middelnederlands en modern Nederlands zijn erg verschillend van elkaar. Ik heb de stukken van de tekst van het verhaal die ik in deze aflevering gebruik aangepast naar modern, en iets eenvoudiger Nederlands. Anders was het niet te begrijpen geweest. Ook voor de meeste Nederlanders en Vlamingen niet trouwens.

Het verhaal van Reinaert is geschreven in de 13de eeuw, en toen was de drukpers, waarmee boeken snel gekopieerd konden worden, nog niet uitgevonden. Ieder boek moest afzonderlijk met de hand geschreven worden. Een enorm werk. En de meeste mensen konden niet eens lezen. Toch werd het verhaal in Nederland en Vlaanderen enorm populair. Het verhaal was namelijk niet geschreven om door één persoon gelezen te worden, maar om hardop voorgelezen te worden. Daarom is het in rijm geschreven, zodat verhalenvertellers het op markten en kermissen konden voordragen.

Reinaert de Vos is een dierenverhaal, een verhaal waarin dieren zich als mensen gedragen en menselijke karaktereigenschappen hebben. Zoals slimheid of domheid, jaloezie of hebberigheid. Reinaert is, zoals zijn naam verklapt, een vos. Vossen zijn sluw, dus intelligent maar niet altijd aardig voor andere dieren. Hij liegt en bedriegt om zijn zin te krijgen. Hij haalt grappen uit met zijn vijanden en weet door zijn slimheid uit de problemen te blijven.

De grote vijand van Reinaert is Isegrim, een wolf. Isegrim is de hoofdpersoon in het Latijnse verhaal waar ik het eerder over had. Aan het begin van dat verhaal lukt het Isegrim om Reinaert voor de gek te houden. Maar Reinaert zal wraak nemen, in de andere verhalen zal het vooral Reinaert zijn die Isegrim voor de gek houdt of vernederd.

Een kinderverhaal is het verhaal van Reinaert niet. Het verhaal staat vol met seks, onchristelijk gedrag en duistere magie. Allerlei misdaden komen in het verhaal voor: moord, diefstal, bedrog, overspel, corruptie, onrecht en mishandeling. 

Het verhaal is vooral zo populair, vroeger en nu, omdat er veel humor in zit. De manier waarop Reinaert tegen iedereen liegt en bedriegt is op een enorm grappige manier opgeschreven. Het is een satire, in het verhaal worden allerlei aspecten van de middeleeuwse maatschappij belachelijk gemaakt. In de verschillende dieren kan je bijvoorbeeld de verschillende sociale groepen herkennen: geestelijkheid, adel en boeren. Ook de populaire literatuur, de ridderliteratuur, wordt in het verhaal belachelijk gemaakt. En dat gebeurt met veel geweld en veel seks.

Toch is het een klassieker die veel op scholen gelezen wordt. Vaak wel in afgezwakte versie, waarbij een aantal delen van het verhaal op een andere manier verteld worden, zodat het ook geschikt is voor kinderen.

Het verhaal van Reinaert is naast de boekvorm nog op veel andere manieren verteld: in een musical, als rap, in strips, er zijn heel veel verschillende versies van het verhaal. Er zijn versies geschikt voor jonge kinderen en versies waarbij er nieuwe dingen zijn bijgedacht. Ook in het Fries, Gronings, Limburgs en Gents kan je het verhaal lezen.

Maar in de rest van deze aflevering vertel ik het verhaal van Reinaert de Vos, gewoon in het Nederlands.

Het verhaal van Reinaert de Vos. 

Het is druk in het bos in het Dierenrijk, want alle dieren zijn op weg naar de hofdag. Een hofdag is een grote vergadering waarin de koning luistert naar de klachten van zijn onderdanen. De koning van het dierenrijk, de leeuw Koning Nobel, gaat het nog druk krijgen. Alle dieren klagen over het gedrag van Reinaert. Er is één grote afwezige, Reinaert zelf, hij weet heel goed dat hij veel heeft misdaan en het niet verstandig is om zich te laten zien. Daardoor kan iedereen vrij spreken over de streken van Reinaert, en daaruit blijkt dat Reinaert bepaald geen lieverdje is.

Klager één, Wolf Isegrim

kwam met heel zijn gezin

tot voor Koning Nobel’s troon

en begon op jammertoon:

“Koning”, sprak hij “Nobel Heer,

van uw Hoogheid en uw Eer

smeek ik rechtspraak en genade;

Reinaert deed mij grote schade,

laat hem boeten voor het kwaad,

voor ‘t verlies, de ernstige smaad,

die deze schurk mij aangedaan heeft

De beschuldigingen van wolf Isegrim zijn niet mis: volgens Isegrim heeft Reinaert zijn vrouw misbruikt, en twee van zijn jonge welpjes in hun ogen geplast waardoor ze blind waren geworden!

Toen de wolf had gesproken, stond er een hondje op met de naam Courtois, die klaagde dat Reinaert in de koude winter een worst van hem had gestolen, zodat hij honger had geleden. Maar volgens de dikke kater Tibeert is Courtois een zeurpiet, dat verhaal over de worst was al jarenlang geleden. Courtois werd door Tibeert zo op zijn plek gezet dat we de rest van het verhaal niets meer van het hondje zullen horen. Maar er zijn nog meer dieren met klachten over Reinaert, zoals de bever Pancer, want hij had Reinaert betrapt toen Reinaert op het punt stond om de kop van haas Cuwaert af te bijten…

Dan springt Grimbeert de Das, een neef van Reinaert, naar voren. Hij neemt het voor Reinaert op: “Uit de mond van een vijand komt nooit de waarheid. Mijn oom kan zich niet verdedigen als hij afwezig is. Dus grijpt ieder dier zijn kans om de koning voor te liegen. Bijvoorbeeld dat verhaal over de vrouw van Isegrim, wolvin Hersinde, die Reinaert misbruikt zou hebben. Nou, dat was helemaal geen misbruik, die twee hebben al jarenlang een geheime relatie!”

Na deze gênante onthulling voor Isegrim volgen er nog meer dieren met klachten over Reinaert. Het gaat nergens anders over tijdens de hofdag. De koning Nobel schudt zijn hoofd. Het is duidelijk dat er iets moet gebeuren aan de streken van Reinaert. Reinaert zal naar het hof moeten komen, waar de koning een rechtszaak zal houden tegen de vos. 

Bruun de Beer wordt als eerste naar het huis van Reinaert gezonden om hem de boodschap over te brengen. Na een lange tocht bereikt Bruun kasteel Maupertuus, de woning van Reinaert. “Is dit het huis van Reinaert? Ik ben Bruun, en ik breng een boodschap van de koning!”.

Reinaert laat zich niet zomaar meenemen naar het hof en bedenkt razendsnel een manier om van Bruun af te komen. Reinaert weet dat hij gebruik moet maken van de zwaktes van de beer. De slechte eigenschap van een beer is dat hij altijd wil eten, en vooral honing.

Met een zielig stemmetje zegt Reinaert tegen Bruun dat hij wel van plan was om naar de hofdag te komen, maar dat hij zo’n maagpijn heeft. Hij beweert dat hij de maagpijn kreeg toen hij honing had gegeten in de tuin van de timmerman van het dorp.

“Honing?! Waar was die honing te vinden zei je?”, vroeg de beer. De boom in de tuin van de timmerman in het dorp zit helemaal vol met honing volgens Reinaert, ga maar snel kijken! Terwijl de beer probeert bij de honing te komen, geeft Reinaert de boom een duw waardoor Bruun vast komt te zitten. De timmerman hoorde het gebrul van de beer en al snel kwamen alle dorpelingen met stokken, knuppels en bezems op de ongelukkige beer af. In de vroege middeleeuwen leefden er nog beren in België, en er werd veel gejaagd op de dieren.

Bruun de beer krijgt een flink pak slaag van de dorpelingen. In paniek probeert hij los te komen, waarbij hij zwaargewond raakt. Lopen lukte de beer niet meer. Gewond en verslagen laat Bruun de Beer zich in de rivier terugstromen naar het hof van koning Nobel.

Dan is Tibeert de Kater als tweede aan de beurt om Reinaert naar het hof te halen. Maar ook hij wordt slachtoffer van zijn eigen hebzucht. Met honing kan Reinaert de kat niet overtuigen. Maar Reinaert weet wel wat de kat verlangt, en zegt tegen Tibeert: “Vaak hoorde ik van de pastoor het geklaag, over een echte muizenplaag!”. Daar heeft Tibeert wel oren naar.

’s Avonds gaan ze naar het huis van de pastoor. Tibeert gaat de schuur van de pastoor in, waar volgens Reinaert de muizen te vinden zijn. Voordat de kat het wist zat er een strik om zijn nek, een val die de pastoor eigenlijk had klaargezet voor kippendief Reinaert. De pastoor schrok wakker van het geluid en kwam er poedelnaakt op af, gevolgd door zijn vrouw. Genadeloos viel de pastoor Tibeert aan met een stok, waarna de kat een oog verloor. In doodsangst valt de kat het geslachtsdeel van de pastoor aan, waarna hij weet te ontsnappen en snel terugkeert naar het hof van de koning Nobel.

Als derde en laatste wordt neef Grimbeert de das naar Reinaert gestuurd. Het lukt Grimbeert wel Reinaert te overtuigen om mee te gaan. Reinaert neemt afscheid van zijn vrouw en kinderen, en gaat met Grimbeert mee naar het hof. Onderweg biecht Reinaert zijn zonden op aan zijn neef:

Ik heb misdaden begaan bij alles dat leeft.

Bid bij God dat Hij ‘t mij vergeeft

Door mij kreeg Bruun een bebloede kop

En Tibeert liep harde slagen op

Toen ik hem muizen leerde jagen

En zelfs de koning heb ik lopen plagen

ja, beste neef Grimbeert

zo velen liepen in mijn val

dat ik ‘t tellen niet proberen zal.

Reinaert vraagt om vergeving en om wat zijn straf zal zijn. Als boete geeft Grimbeert veertig stokslagen aan Reinaert. Daarna gaan ze samen naar het hof van de koning, waar de rechtszaak tegen Reinaert zal beginnen.

Tijdens de rechtszaak probeert Reinaert om koning Nobel te overtuigen van zijn onschuld en vraagt hem genadig te zijn. In zijn eentje staat Reinaert tegen alle dieren die hij mishandeld, bedrogen en bestolen heeft. Al die dieren zeggen eensgezind tegen de koning: “Hoor ons verlangen, neem de Reinaert nu gevangen!”.

Dan wordt het stil op het hof, koning Nobel zal zijn oordeel uitspreken in de rechtszaak. Alle dieren kijken en luisteren gespannen naar de leeuw. Die spreekt: Schuldig! In alle opzichten. Hier staat de zwaarste straf op. Dood door ophanging!

Terwijl de galg voor Reinaert klaar wordt gezet, vraagt hij toestemming aan de koning om te spreken. Reinaert zal met een goed verhaal moeten komen om onder zijn straf uit te komen. Als eerst geeft hij schuldbewust toe dat hij gezondigd heeft. Maar al snel verandert zijn verhaal. Hij beschuldigt zijn oom Isengrin van slechte invloed, hij beweert dat hij door de wolf op het slechte pad is gekomen. Als jong vosje heeft Reinaert leren stelen, liegen en moorden van zijn oom Isegrim. Hij kon er niets aan doen, Isegrim is eigenlijk de schuldige! Maar ik neem het hem niet kwalijk, zegt Reinaert, Isegrim deed ook maar zijn best om zijn gezin te onderhouden. De woorden van Reinaert lijken indruk te maken op het publiek. Het lukt Reinaert zelfs om de sympathie van de luisterende dieren te winnen. Dat is voor Reinaert het moment om zijn troef, zijn geheime wapen, in te zetten.

Alle dieren hebben een zwakte, en Reinaert weet het zwakke punt van Koning Nobel. Als Reinaert even alleen is met de koning en koningin, komt hij met zijn beste misleiding. Hij komt met een onwaarschijnlijk verhaal aanzetten, hij heeft namelijk een moord op de koning voorkomen, aldus Reinaert. Verder weet Reinaert de koning wijs te maken dat er een enorme schat verstopt is van goud en zilver, waarvan alleen hij de vindplaats weet. De koning twijfelt of hij Reinaert wel moet geloven.

Heer vorst, ik laat u weten

dat ik goud en zilver had.

Ja, nog steeds heb ik die schat,

zo groot is de schat dat een wagen

‘m slechts in zeven keer kan dragen.

Hoor nu toe, hoe onze vos

Koning Nobel en zijn vrouw beiden

met zijn vossenlist misleidde

en hun eer en vriendschap won.

Die schat die volgens de vos zou bestaan, zou zijn verzameld door Isengrijn de wolf, Tibeert de kater, Grimbeert de Das én Reinaerts eigen vader. Die vier zouden de schat willen gebruiken om een leger in te huren om Koning Nobel te verjagen en zelf de macht te grijpen. Reinaert beschuldigt dus niet alleen zijn vijanden Isengrijn en Tibeert, maar ook zijn bondgenoot Grimbeert en zijn eigen vader. Pas als de koning Reinaert vrijlaat, zal hij de locatie van de schat bekendmaken.

Verblind door het idee van de geweldige schat laat Koning Nobel Reinaert vrij. De koning verlangt zo naar de schat dat hij zelfs bereid is om zijn trouwe bondgenoten Bruun de Beer en Isegrim in de steek te laten. Reinaert vertelt de koning dat de schat begraven ligt op een plek die Kriekeput heet, maar dat de koning en zijn vrouw er zelf heen zullen moeten. Hij zou ze de plek wel willen aanwijzen, maar de vos voelt zich geroepen om op pelgrimstocht te gaan. Hij zegt de volgende dag naar Rome te reizen, om daar bij de paus om vergiffenis te vragen voor zijn misdaden.

In de plaats van Reinaert, worden nu Isegrim en Bruun de Beer gearresteerd door de koning, vanwege de beschuldiging van de vos. Reinaert gaat er daarna snel vandoor, maar niet voordat hij zijn vijanden nog éénmaal te grazen heeft genomen. Hij overtuigt koning Nobel om de gevangen dieren nog extra te straffen. Uit het vel van de rug van Bruun de Beer krijgt Reinaert een tas voor op de pelgrimstocht. En van de poten van Isengrijn en zijn vrouw Hersinde werden schoenen voor Reinaert gemaakt om de lange wandeling te kunnen maken. 

Vrouw Hersinde sprak heel zwak:

“God straft jou wel, rotvos,

voor dit kwaad zal Hij jou krijgen!”

Isegrim lag woest te zwijgen

en ook Bruun de beer zei geen woord,

maar wat had hij Reinaert graag vermoord!

Ach, geboeid en zwaar gewond

lagen zij daar op de grond

Dan vertrekt Reinaert zogenaamd op bedevaart naar Rome, op zijn nieuwe schoenen en met zijn nieuwe tas. Hij neemt afscheid van koning Nobel en laat zich door Cuwaert de Haas en Belijn de Ram begeleiden naar zijn huis Maupertuus om afscheid te nemen van zijn gezin.

Cuwaert gaat met Reinaert zijn huis binnen, Belijn blijft buiten wachten. Als wraak voor de beschuldigingen van Cuwaert tijdens de rechtszaak, bijt Reinaert de kop van de haas af en eet hem samen met zijn vrouw op.

Belijn, die niets doorheeft van wat er net gebeurd is, krijgt van Reinaert een tas om aan koning Nobel te geven, zogenaamd met een brief voor de koning. Maar de ram is geen brief naar koning Nobel aan het brengen, want eigenlijk zit in de tas de afgebeten kop van haas Cuwaert.

Toen de koning de tas kreeg van de ram en ontdekte dat de kop van de haas erin zat, begreep de koning dat hij weer bedrogen was door Reinaert. Ondertussen is Reinaert met zijn gezin natuurlijk al lang vertrokken om nooit teruggevonden te worden. De koning blijft verslagen achter. 

Hiermee komen we aan het einde van het verhaal van Reinaert. Nu je dit verhaal hebt gehoord, zal je wel begrijpen waarom de vos de eeuwige vijand van de beer en wolf is geworden. 

Daarmee kom ik aan het einde van deze aflevering van Een Beetje Nederlands.

Ik wil je nog een keer helpen herinneren dat je vriend van de podcast kan worden! Voor 5 euro per maand steun je deze podcast, en krijg je er zelf ook nog iets voor terug. Namelijk: extra afleveringen om naar te luisteren. Bijvoorbeeld over Tula. Wil je weten wie dat was? Ga snel naar Petjeaf.com/eenbeetjenederlands en wordt ook Vriend van de Podcast.

Ik hoop dat je een beetje Nederlands geleerd hebt, en tot de volgende aflevering!