#74: Provo

Hallo allemaal! Dit is Een Beetje Nederlands, de podcast voor mensen die Nederlands leren. Mijn naam is Robin en de aflevering van vandaag gaat over Provo. De tekst van deze aflevering kan je meelezen op de website, www.eenbeetjenederlands.nl. Als je vragen of opmerkingen hebt over deze aflevering, kan je ze naar mij sturen op de website. In de shownotes staat een link naar de website.

Je kan nu Vriend van de Podcast worden via de website, en vanaf dit seizoen krijgen vrienden extra voordelen! Voor een paar euro per maand krijg je toegang tot extra afleveringen, hulpmiddelen bij iedere aflevering en nog veel meer. Check de website voor meer informatie!

Nu, door met de podcast.

In de zomer van 1965 in Amsterdam kwam een klein groepje jonge, anarchistische mensen bij elkaar. Ze waren ontevreden over de maatschappij, en er werd die dag een protestgroep opgericht. Deze groep, of beweging, kreeg al snel de naam Provo. Met acties en protesten, pamfletten en eigen tijdschriften daagde Provo de autoriteiten uit. Ze provoceerde hen, ze waren ongehoorzaam. De autoriteiten, de gemeente en de politie, werden er nerveus van: ze wisten niet goed hoe ze moesten reageren op deze rebellen. De groep protesteerde tegen de maatschappij in de jaren 60: tegen de consumptiemaatschappij die aan het opkomen was, tegen de gevestigde orde, tegen de conservatieve gedragsregels in die tijd. Ook al heeft de beweging maar twee jaar bestaan, het heeft veel invloed gehad op de maatschappij in de jaren 60.

Provo is in 1965 opgericht door idealistische jongeren die bij twee vriendengroepen hoorden. De ene groep had de Hagenaar Roel van Duijn als middelpunt, de andere Rob Stolk uit Zaandam. De kern van de beweging bestond uit jongens en meiden van begin twintig, nog student of net niet meer. De meesten van hen waren net na de Tweede Wereldoorlog geboren in de zogenaamde babyboom.
Maar de beweging kwam niet uit het niets. De generatie die net na de Tweede Wereldoorlog geboren is noemen we, naast babyboomers, ook wel de protestgeneratie. Protest tegen de Vietnamoorlog. Voor het recht op abortus. Tegen de atoombom. En tegen hoe de maatschappij werkte in de jaren 60.

De jaren na de Tweede Wereldoorlog staan bekend als de jaren van de wederopbouw, waarin Nederland hersteld werd na het geweld en vernietiging van de oorlog. In de jaren 50 was er in Nederland veel armoede en tekort aan levensmiddelen. Mensen moesten zuinig leven en op hun geld passen. De meeste mensen konden zich geen luxeproducten zoals een koelkast of tv veroorloven. Aan het einde van de jaren 50 begon de welvaart te groeien: de lonen stegen, mensen hadden steeds meer geld te besteden. Terugkijkend, vinden mensen de jaren 50 vaak een beetje saai en braaf.
De overheid probeerde controle te houden op de veranderende samenleving. Hetzelfde geldt voor de kerk, die invloed aan het verliezen was.
Bij jongeren was er steeds meer weerstand tegen de strenge morele regels, wat we normen en waarden noemen. Vergeleken met nu waren er in de jaren 50 en 60 andere sociale regels: bijvoorbeeld hoe mannen en vrouwen zich moeten gedragen, of jongeren en ouderen, armen en rijken. Maar ook hoe er bijvoorbeeld omgegaan werd met drugs, alcohol en seks.
De jongeren hadden geen zin om zich aan de oude regels te houden en hun leven op dezelfde manier te leven als de vorige generatie. Ze wilden zelf kunnen bepalen hoe ze hun leven leidden. Ze waren opstandig! Daardoor ontstonden er verschillende jongerenbewegingen die zich verzetten tegen hun ouders en de maatschappij.

De eerste echte jeugdcultuur van opstandige jongeren in Nederland waren de zogenaamde nozems in de jaren 50. Deze jongeren waren beïnvloed door de Amerikaanse cultuur, die via televisie en bioscopen in Europa verspreid werd. Het waren jongeren die zich kleedden in spijkerbroek en een leren jack. Ze droegen hun haar in een vetkuif, dus met gel of wax omhoog gekamd, net zoals Elvis Presley. Ook zijn spectaculaire heupbewegingen waren populair bij de jongeren, tot verwarring en ergernis van ouderen. En vrouwen droegen hun haar in een zogenaamd suikerspinkapsel, net zoals tieneridool Brigitte Bardot. Het was populair bij nozems om op bepaalde bromfietsen te rijden, vooral de Zündapp en Puch waren hip.
In de grote steden zoals Amsterdam hingen de nozems rond in het centrum. In Amsterdam had je twee groepen nozems: de Dijkers op de Nieuwendijk en de Pleiners op het Leidseplein, ieder met hun eigen cafés en plekken om uit te gaan.
Door verveling en groepsgedrag gedroegen de nozems zich regelmatig vervelend of agressief. Ze stonden erom bekend niet bang te zijn voor een knokpartij. Hierdoor hadden de nozems niet zo’n goed imago. Uiteindelijk is de cultuur van de nozems weer verdwenen.

In tegenstelling tot de nozems had de jongerencultuur van de Provo een idealistische kant. De nozems waren vooral op zoek naar vrijheid, Provo probeerde hun wereldbeeld onder de aandacht te brengen. Dat deden ze op verschillende manieren, waaronder de zogenaamde happenings op het Spui in Amsterdam. Happenings waren bijeenkomsten op zaterdagavonden waarbij op een opvallende manier in het openbaar actie werd gevoerd.
Het middelpunt van deze acties was een beeldje op het Spui: Het Lieverdje. Dit beeld was geplaatst in 1960 met financiële hulp van een sigarettenfabriek. Het stelt een straatjongen voor die houdt van kattenkwaad, maar met een hart van goud. Het is een boefje, een kwajongen, of op z’n Amsterdams een straatschoffie.
De financiering van het Lieverdje door de tabaksindustrie was precies de reden waarom Provo-lid Robert Jasper Grootveld het beeld uitkoos als symbolisch middelpunt van zijn protest. Grootveld streed onder andere tegen de tabaksindustrie. Hij had eerder al sigarettenreclames beklad met het woord ‘kanker’ of simpelweg een grote ‘K’. Hiervoor belandde hij meerdere keren in de gevangenis. Met zijn happenings bekritiseerde hij de consumptiemaatschappij, waarin mensen verslaafd werden gemaakt, of nutteloze producten kochten.
Het beeld van het Lieverdje is vaak verkleed, beklad en zelfs in de brand gestoken bij de happenings van Grootveld. Maar het beeld staat nog steeds op het Spui in Amsterdam.

Ook veel andere acties van Provo waren gericht op het bekritiseren van de consumptiemaatschappij en het kapitalisme. Provo publiceerde regelmatig zogenaamde witte plannen. De kleur wit stond symbool voor vrijheid en vrede.
Een van de bekendste plannen was het witte fietsenplan, bedacht door Provo-lid Luud Schimmelpennink. Het plan stelde voor om witte fietsen zonder slot overal in de stad neer te zetten, zodat iedereen die vrij kon gebruiken. Tegenwoordig zouden we dat deelfietsen noemen. De fietsen zouden, in de woorden van de Provo, “van iedereen en van niemand” zijn. Dit idee kreeg wereldwijd aandacht, maar in de praktijk bleek het moeilijk uitvoerbaar. De eerste witte fiets, die tijdens een happening op het Spui ter plekke wit werd geverfd, werd meteen in beslag genomen door de politie, omdat een fiets zonder slot illegaal was. Op grote schaal is dit plan nooit uitgevoerd. In Kopenhagen is het plan in 1990 nog een keer geprobeerd, maar door vandalisme mislukte het plan daar ook.
Een ander idee van Schimmelpennink was de witkar, een soort wit golfkarretje met drie wielen, waar twee personen in konden rijden. Het idee was niet om een witkar te bezitten, maar om deze te delen met andere gebruikers. Net als de witte fietsen was de witkar bedoeld als milieuvriendelijk alternatief voor personenauto’s, die steeds populairder werden in de jaren 60. De witkarren waren elektrische voertuigen, dus minder vervuilend dan auto’s. In 1968 maakte het eerste prototype een rit door Amsterdam. In 1974 kwam er een systeem in gebruik in Amsterdam, met 25 witkarren die op 5 stations geleend en teruggebracht konden worden. Het project heeft tot 1988 bestaan, maar het is nooit echt een succes geworden.

Aan het einde van de zomer van 1965 kwam Provo steeds vaker in het nieuws omdat de happenings op het Spui regelmatig uit de hand liepen. De politie wist niet hoe het moest omgaan met de steeds groter wordende groep toeschouwers en greep hard in. Zelfs kleine overtredingen en simpele provocaties werden door de politie hard bestraft. Veel jongeren worden gearresteerd en met harde hand weggevoerd. Dit kreeg opnieuw veel aandacht in de kranten, waardoor de week erna nog meer mensen kwamen kijken.
De Provo’s maakten hier ook gebruik van, door expres de autoriteiten uit te dagen. Een voorbeeld is de reactie van Provo op de Amsterdamse burgemeester Van Hall. Van Hall had een verbod ingesteld op een aantal leuzen tijdens demonstraties, zoals “tegen gewelddadig politieoptreden”, “vrijheid van meningsuiting” en “recht op demonstratie”. Deze zinnen mochten de demonstranten niet roepen of op een spandoek laten zien. In plaats van een spandoek met zo’n leus uit te rollen, demonstreerden de Provo’s bij het volgende protest met een blanco wit spandoek. Ook deze demonstranten werden vervolgens gearresteerd.
Het harde ingrijpen van de politie en de burgemeester liet vooral zien dat de autoriteiten niet wisten hoe ze met de jongeren om moesten gaan. Doordat er foto’s in de krant kwamen waarbij demonstranten door de politie mishandeld werden, kreeg de beweging steeds meer sympathie van het grote publiek. Een van de eerste leden van Provo, Roel van Duijn, zei daarover: “Het idee was dat je je vijand het beste onderuit haalt met scherpe grappen. Die methode bleek bijzonder effectief. Je doet iets wat in de ogen van de ander niet normaal is, om hem te verleiden tot een overdreven reactie. Ze trapten er voortdurend in – en dat moedigde ons weer aan.”

1965 was ook het jaar waarin er groot nieuws was over het koningshuis van Nederland. Dat ging over prinses Beatrix, die later de moeder zou worden van de huidige koning van Nederland, Willem-Alexander. In 1965 was Beatrix nog een vrijgezelle vrouw van 27 jaar.
Op 1 mei 1965 werd Beatrix stiekem gefotografeerd bij haar woning, kasteel Drakesteyn, hand-in-hand met een tot dan toe onbekende man. Die man bleek Claus von Amsberg te heten en de twee hadden stiekem een relatie. Er ontstond veel commotie toen bleek dat Claus niet alleen Duitser was, maar ook lid was geweest van de Hitlerjugend en Wehrmacht. Nog maar 20 jaar na de oorlog met Duitsland was alles dat met Nazi-Duitsland te maken had erg gevoelig. Toch zouden Beatrix en Claus zich nog datzelfde jaar verloven en in maart 1966 vond het huwelijk plaats in de Westerkerk in Amsterdam.
Als anarchistische beweging had de Provo überhaupt niet zoveel met het koningshuis. En toen ook nog een Duitser werd gekozen als kroonprins, was dat aanleiding om in actie te komen. Dat gebeurde op een typische Provo-manier. In de weken voor de huwelijksdag werden allerlei wilde geruchten bedacht en verspreid. Zo zouden ze suikerklontjes met de drugs LSD aan politiepaarden willen voeren. Echt van plan waren ze het niet, ze wilden vooral de autoriteiten bangmaken.
De dagen voor het huwelijk werden de geruchten steeds wilder. Zo was er een gerucht dat er poep van leeuwen uit de dierentuin Artis gebruikt zou worden om de politiepaarden in paniek te brengen. Reden voor Artis om de hokken van hun leeuwen extra te bewaken. Een ander gerucht was dat er witte muizen in de Westerkerk losgelaten zouden worden. En er was een gerucht dat er LSD in het drinkwater van Amsterdam vermengd zou worden.
Overigens was LSD nog niet verboden in deze tijd. Het werd ook niet veel gebruikt, een kleine groep kunstenaars experimenteerde ermee. Maar deze geruchten rond het huwelijk van Beatrix zorgden ervoor dat de psychedelische drugs alsnog snel verboden werden.
Het was Provo gelukt om de autoriteiten nerveus te maken in aanloop naar het huwelijk. Belangrijke leden van Provo werden in de gaten gehouden. Er waren enorm veel politie en militairen in de stad aanwezig op de dag van het huwelijk, zowel te paard, op motoren, als op het water van de grachten. Daar tegenover stonden ruim 1500 demonstranten tegen het koninklijke huwelijk: Provo’s, studenten en anderen. De LSD-vergiftigingen zijn niet gebeurd. Uiteindelijk bleven de acties bij een rookbom gemaakt van poedersuiker, die afging tijdens de rondrit van Beatrix en Claus door Amsterdam. Ondanks alle spanning en angst van te voren, liep het dus af met een sisser.
Prins Claus, de man van Beatrix, werd later trouwens een van de populairste leden van het koningshuis.

Net zo plotseling als Provo begon, eindigde het ook weer. In 1967, twee jaar na het oprichten van de beweging, werd de beweging beëindigd. In het Vondelpark in Amsterdam werd Provo symbolisch begraven. Op een bepaalde manier was het doel van de beweging bereikt. De maatschappij en de autoriteiten waren in de war gebracht door de acties, mensen waren aan het denken gezet. Hoewel de beweging kort heeft bestaan, hebben de acties invloed op de Nederlandse samenleving gehad. Provo heeft niet in z’n eentje de maatschappij veranderd, maar heeft wel de veranderingen een duwtje gegeven.
Veel van de ideeën van Provo zijn later, soms in een andere vorm, realiteit geworden. Zo kan je nu een deelauto gebruiken, of een deelfiets. Veel van wat we nu normaal vinden begon toen, in de jaren 60. Zoals het recht om te demonstreren. En er komt steeds meer aandacht voor schone lucht, de auto’s worden steeds meer uit steden weggehouden.
Ook het beleid van de Amsterdamse politie is veranderd. Ze kregen veel kritiek vanwege de harde aanpak van de demonstranten. Mede dankzij de Provo is er een milder beleid gekomen. Er is meer vrijheid gekomen om demonstraties te organiseren, de vrijheid van meningsuiting is belangrijker geworden.

Wat Provo vooral heeft laten zien is dat een kleine groep vastberaden mensen met een ideaal veranderingen kan veroorzaken.

Daarmee kom ik aan het einde van deze aflevering van Een Beetje Nederlands.
Ik wil je nog een keer helpen herinneren dat je vriend van de podcast kan worden! Voor 5 euro per maand steun je deze podcast, en krijg je er zelf ook nog iets voor terug. Namelijk: extra afleveringen om naar te luisteren. Bijvoorbeeld over de spin Anansi. Wil je daar meer over weten? Ga snel naar Petjeaf.com/eenbeetjenederlands en wordt ook Vriend van de Podcast.

Ik hoop dat je een beetje Nederlands geleerd hebt, en tot de volgende aflevering!