#64: Jan van Eyck

Hallo allemaal! Dit is Een Beetje Nederlands, de podcast voor mensen die Nederlands leren. Mijn naam is Robin en de aflevering van vandaag gaat over de schilder Jan van Eyck. De tekst van deze aflevering kan je meelezen op de website, www.eenbeetjenederlands.nl. Ook als je vragen of opmerkingen hebt over deze aflevering, kan je ze naar mij sturen op de website. In de shownotes staat een link naar de website. 

Word Vriend van de Podcast via Petje Af! Voor een paar euro per maand krijg je toegang tot extra afleveringen, hulpmiddelen bij iedere aflevering en nog veel meer. Check de website voor meer informatie!

Nu, door met de podcast.

Aan het einde van de middeleeuwen leefde er in de Lage Landen een schilder die zijn tijdgenoten ver voorbij was. Deze schilder was een echte pionier: hij heeft technieken uitgevonden waarmee hij op een manier kon schilderen die totaal nieuw was. Jan van Eyck, de man waar het vandaag over gaat, was zelf mysterieus, en ook rond zijn schilderijen zijn er nog veel raadsels. In deze aflevering: het levensverhaal van Jan van Eyck, zijn belangrijkste kunstwerken en een spectaculaire diefstal…

Als ik in deze podcast vertel over een bekend persoon, probeer ik altijd wat te vertellen over zijn of haar achtergrond: waar en wanneer diegene geboren is, in wat voor een gezin diegene opgegroeid is, en andere bijzonderheden. Hoewel Jan van Eyck een van de grootste schilders is die we in de Lage Landen ooit gekend hebben, is er over hem persoonlijk erg weinig bekend. Er zijn weinig documenten bewaard gebleven uit de tijd waarin Jan van Eyck leefde, de meeste bronnen die er nog zijn komen uit tientallen of zelfs eeuwen later.

Zeker weten we het niet, maar waarschijnlijk is Jan van Eyck geboren rond het jaar 1390 in de omgeving van Luik in het huidige België. De meeste kunsthistorici gaan ervan uit dat Van Eyck is geboren in het plaatsje Maaseik, en dat ook zijn achternaam daar vandaan komt. Hij had zeker een oudere broer, Hubert, waarmee hij ook samengewerkt heeft aan schilderijen. Waarschijnlijk had hij ook een jongere broer en zus, Margareta en Lambert, die ook allebei kunstenaars waren. Over Hubert is vrij weinig bekend en over Margareta en Lambert al helemaal niets.

Over de jonge jaren van Jan van Eyck weten we dus weinig. Hij heeft waarschijnlijk een goede opleiding gehad, omdat hij Latijnse, Griekse en Hebreeuwse teksten gebruikte op zijn schilderijen. Waar hij deze talen geleerd heeft is niet bekend. Ook het feit dat hij later uitvindingen heeft gedaan, wijst erop dat hij een goede opleiding heeft gehad. Van Eyck wordt over het algemeen gezien als een man die geleerd was, nieuwsgierig was naar nieuwe kennis en ook nog eens goed was in kunst maken. Een soort homo universalis, net zoals bijvoorbeeld Leonardo da Vinci.

Hoe weinig er te vertellen is over Jan van Eyck zelf, des te meer is er te zeggen over zijn werken. Eerst even wat over de technieken die hij gebruikte. Lang hebben mensen gedacht dat Van Eyck de uitvinder was van olieverf. Bij olieverf worden kleurstoffen gemengd met een natuurlijke olie. Voor de uitvinding van olieverf werd de kleurstof, oftewel pigment, gemengd met andere stoffen, zoals water of eigeel. De experts denken ondertussen niet meer dat Van Eyck zelf olieverf uitgevonden heeft, maar Van Eyck verbeterde het recept van de olieverf waarschijnlijk wel.

Het voordeel van olieverf is dat je heel veel details in de schilderijen kan aanbrengen, veel meer dan met de verfsoorten die daarvoor gebruikt werden. Dat zorgt ervoor dat er veel realistischer geschilderd kan worden, bijvoorbeeld doordat je een gevoel van diepte kon toevoegen. Ook is het mogelijk om met olieverf op een mooie manier twee kleuren in elkaar over te laten gaan, bijvoorbeeld van licht naar donker. Bij oudere schilderijen die met andere verfsoorten zijn geschilderd werden schaduwen vaak gemaakt met kleine streepjes, die je goed kan zien als je dicht bij het schilderij staat. Maar met olieverf kan je de overgang van licht naar donker op een veel realistischere manier schilderen.

En hier was Van Eyck een expert in. De werken van Van Eyck worden gewaardeerd vanwege de realistische weergave en aandacht voor details in de schilderijen. Ook stoffen kon Van Eyck heel mooi weergeven. Van Eyck schilderde zowel religieuze schilderijen als portretten.

Ik wil graag twee schilderijen van Van Eyck bespreken: Het Lam Gods en Portret van Arnolfini en zijn vrouw. Met die laatste ga ik beginnen.

Het Portret van Arnolfini is geschilderd in 1434. Als je naar het schilderij kijkt zie je een portret van een man, Giovanni Arnolfini, en zijn vrouw, Constanza. Het is niet helemaal 100% zeker dat dit de personen zijn waar het om gaat, maar dat is wel wat kunstkenners op dit moment denken. De personen staan in een kamer en hebben dure kleren aan: de man een zwarte bontjas en de vrouw een groene jurk. Je kan meteen zien dat dit rijke mensen zijn. Aan het plafond hangt een kroonluchter, en er loopt een hondje voor ze. Een kroonluchter is een lamp die aan het plafond hangt waar vaak kaarsjes in zitten. Verder hangt er een spiegel aan de muur achter het echtpaar.

Het is op zich al een prachtig schilderij, maar het wordt nog interessanter als je een paar dingen weet. Ten eerste dat de vrouw op het schilderij, Constanza, waarschijnlijk al overleden was toen dit schilderij gemaakt werd. Volgens documenten is ze overleden in 1433, een jaar voordat het schilderij gemaakt werd. Dat zou dus betekenen dat dit schilderij in nagedachtenis aan haar gemaakt is, als herinnering. Er zijn een aantal details op het schilderij die daar ook op lijken te wijzen. In de kroonluchter op het schilderij brand één kaars, boven Giovanni. De kaars boven Constanza is uit. Ook het feit dat de man zwarte kleding draagt zou kunnen betekenen dat hij in rouw is. Er zitten nog meer details in het schilderij die een bepaalde symboliek hebben, van trouw, rijkdom en verdriet.

De vele details in het schilderij vertellen een verhaal, er is goed over alle details nagedacht. Een van mijn favoriete details is de spiegel in de achtergrond. Als je heel ver inzoomt op de spiegel, zie je daar wat bijzonders. In de spiegel zie je de reflectie, het spiegelbeeld, van wat je ziet op het schilderij. De spiegel hangt achter de twee figuren, dus in de spiegel zie je hun ruggen. Maar je ziet nog een extra figuur in de spiegel: Jan van Eyck zelf?

Dan het andere beroemde schilderij van Van Eyck: Het Lam Gods. Dit schilderij is niet alleen beroemd dankzij de artistieke waarde, de schoonheid van het schilderij, maar ook door de geschiedenis van het schilderij de afgelopen eeuwen. Daarover straks meer.

Niet Jan van Eyck, maar zijn broer Hubert heeft de opdracht gekregen van een rijke handelaar om dit schilderij te maken. Maar Hubert overleed voordat het schilderij af was, en Jan heeft het afgemaakt. Het is niet bekend wie welke delen van het werk gemaakt heeft, dus meestal wordt er gesproken van Het Lam Gods door de gebroeders, de broers, van Eyck.

Rond het jaar 1432 was het schilderij af en het is ontworpen om te hangen in de Sint-Baafskathedraal in Gent, in België. Het Lam Gods is, zoals je al een beetje kan gokken als je de naam hoort, een religieus schilderij. Het bestaat uit maar liefst twaalf panelen. Het geheel is meer dan 3 meter hoog en meer dan 4 meter breed.

Alle panelen zijn beschilderd met verschillende voorstellingen, die bijna allemaal erg kleurrijk en gedetailleerd zijn. De panelen zitten aan elkaar vast met scharnieren, waardoor ze open- en dichtgeklapt kunnen worden. Waarschijnlijk was het schilderij vroeger alleen met bijzondere gelegenheden en feestdagen open, maar tegenwoordig is het altijd open te bewonderen.

Wat valt er allemaal te zien op het schilderij? Het werk bestaat uit twee rijen panelen boven elkaar. De panelen in de bovenste rij laten religieuze beelden zien, zoals Adam en Eva, zingende engelen, heiligen, Maria en God op een troon. Bij deze panelen is de unieke manier waarop Van Eyck details en vooral ook kleding kon schilderen heel goed te zien.

In de onderste rij staat het Lam Gods centraal. De andere panelen laten figuren zien die op weg zijn naar het Lam toe, om het Lam te aanbidden, zoals pelgrims en ridders.

Een lam is een jong schaap. Het Lam op dit schilderij is een symbool voor Jezus, die zijn leven offert om de mensheid van haar zonden te verlossen. Naast het Lam zie je ook het kruis van Jezus.

Het Lam Gods heeft een hoop meegemaakt. Een korte samenvatting: het kunstwerk is meerdere keren bedreigd door brand, zowel Napoleon als de Nazi’s hebben het kunstwerk gestolen, het is illegaal verkocht, overgeschilderd en doorgezaagd. Sinds 1920 hangen de werken weer op de plek waar ze horen: in de St. Baafskathedraal in Gent. 

Maar het ergste moet dan nog komen. Maar daarover vertel ik in de extra aflevering, die nu te luisteren is. Je kan hem vinden als je Vriend van de Podcast bent op petjeaf.com/eenbeetjenederlands.

Hiermee kom ik aan het einde van deze aflevering van Een Beetje Nederlands.

Geniet je van deze podcast? Heb je veel Nederlands geleerd in 2023? Wordt dan lid via petjeaf.com/eenbeetjenederlands. Met 5 euro per maand steun je de podcast, zorg je dat deze podcast kan worden gemaakt en krijg je ook nog eens extra afleveringen om te luisteren. Ga naar petjeaf.com/eenbeetjenederlands, de link staat in de shownotes.

Ik hoop dat je een beetje Nederlands geleerd hebt en tot de volgende aflevering!