#58: Neutraal Moresnet

Hallo allemaal! Dit is Een Beetje Nederlands, de podcast voor mensen die Nederlands leren. Mijn naam is Robin en de aflevering van vandaag gaat over Neutraal Moresnet. De tekst van deze aflevering kan je meelezen op de website, www.eenbeetjenederlands.nl. Ook als je vragen of opmerkingen hebt over deze aflevering, kan je ze naar mij sturen op de website. In de shownotes staat een link naar de website. 

Je kan nu Vriend van de Podcast worden via de website, en vanaf dit seizoen krijgen vrienden extra voordelen! Voor een paar euro per maand krijg je toegang tot extra afleveringen, hulpmiddelen bij iedere aflevering en nog veel meer. Check de website voor meer informatie!

Nu, door met de podcast.

De buurlanden van Nederland zijn België en Duitsland, dat weet je vast. Helemaal in het zuiden van Nederland heb je het Drielandenpunt, waar de grenzen van de drie landen samenkomen. Iets meer dan 100 jaar geleden was het geen Drielandenpunt, maar een Vierlandenpunt. Nederland had toen vier drie* buurlanden, dat vierde derde land was Neutraal Moresnet. In deze aflevering maken we een uitstapje naar een eeuw geleden, net over de grens van Nederland, naar het bizarre mini-landje Neutraal Moresnet. Een verhaal over een buurland van Nederland waar 99% van de Nederlanders nog nooit van gehoord heeft. Met: waarom dit land een land werd, hoe dat precies begon en hoe dat weer ten einde kwam. 

* oeps, foutje! Het moest natuurlijk 3 buurlanden zijn.

Naast België en Duitsland heeft Nederland iets meer dan 100 jaar lang nog een buurlandje gehad, Neutraal Moresnet. De naam Moresnet komt van een dorpje in de buurt, en het hele land was maar ongeveer drie vierkante kilometer groot. Dat is kleiner dan de Europese ministaatjes Andorra en Liechtenstein die nu nog bestaan, maar iets groter dan Vaticaanstad en Monaco. Op de kaart zag Moresnet eruit als een langgerekte driehoek:  de bovenste punt lag tegen Nederland aan. De zuidelijke grens lag ongeveer bij de weg van Luik in België naar Aken in Duitsland.

Erg bijzonder was Moresnet verder niet: de hoofdstad was eigenlijk niet meer dan een dorp, genaamd Kelmis. Er woonden maar een paar honderd mensen. Verder bestond Moresnet vooral uit bos en een mijn. In de mijn werd al eeuwenlang in de grond gegraven op zoek naar een bepaalde grondstof: zink. Er werd al zeker 2000 jaar op deze locatie naar zink gegraven. Het is bekend dat er hier al naar zink gegraven werd voordat de Romeinen naar het gebied kwamen.

Zink is een zilverkleurige grondstof die voor verschillende doeleinden gebruikt kan worden. De belangrijkste eigenschap van zink is dat je het kan gebruiken om andere metalen, zoals koper en ijzer, te beschermen tegen regen en roest. Een beschermende laag van zink zorgt ervoor dat de metalen minder snel beschadigen. Bijvoorbeeld dakbedekking en dakgoten waren vaak van zink voordat plastic uitgevonden werd. Een nadeel van zink is dat het moeilijk uit de grond te halen was. Het was dus lange tijd erg duur om iets met zink te maken.

In 1805 veranderde dat, toen een uitvinder uit Luik iets uitvond waarmee zink veel makkelijker verwerkt kon worden. Hierdoor was het in één keer veel winstgevender om de zink die in Moresnet in de grond zat op te graven.

Op dat moment, in 1805, was het Franse keizerrijk van Napoleon Bonaparte bezig om heel Europa te veroveren. Het gebied waar Nederland en België nu liggen was door Napoleon veroverd en al enige tijd onderdeel van het Franse Rijk. Napoleon had zelfs een badkuip als cadeau gekregen dat gemaakt was van zink uit Moresnet. Maar verder was Moresnet nog een vrij onbekende en onbelangrijke stip op de kaart van het Franse keizerrijk.

En dan komen we nu aan bij het ontstaan van het land Neutraal Moresnet. Hiervoor gaan we naar het jaar 1815. Bij dit jaartal zal er bij geschiedenisliefhebbers een belletje gaan rinkelen als het om Napoleon gaat. In dat jaar werd Napoleon namelijk definitief verslagen bij Waterloo in het huidige België. Met het einde van Napoleon begon de geschiedenis van Neutraal Moresnet, eigenlijk door een foutje.

Na het einde van het Franse Rijk van Napoleon moest Europa opnieuw opgedeeld worden in zelfstandige landen. Dat gebeurde bij het Congres van Wenen. Bij de herindeling werd het grondgebied van het huidige Nederland en België samen onderdeel van het Koninkrijk van Nederland. Ten oosten van het Koninkrijk van Nederland lag Pruisen, het land dat later Duitsland zou worden.

Moresnet lag precies op de grens van beide landen. Beide landen wilden het gebied van Moresnet best graag hebben, want met zink was er best veel geld te verdienen. Bij het Congres van Wenen werden de grenzen van Nederland en Pruisen ongeveer vastgesteld, maar over de zinkmijn bij Moresnet bleef er onduidelijkheid. Daar moesten Nederland en Pruisen na het congres verder over onderhandelen. Maar de twee landen kwamen niet tot een overeenkomst. Daarom besloten ze tot een tijdelijke oplossing als compromis. Een compromis is een overeenkomst waarbij geen van beide partijen 100% z’n wil krijgt, ze geven allebei wat toe, maar het resultaat is voor beiden acceptabel.

Het compromis voor de zinkmijn was om een tijdelijke neutrale zone te maken, Neutraal Moresnet. Nederland en Pruisen zouden er later verder over onderhandelen om tot een definitieve oplossing te komen. Maar, spoiler alert, die oplossing kwam er niet en Neutraal Moresnet zou meer dan 100 jaar bestaan.

Het begin van Moresnet bestond vooral uit verwarring: er waren een hoop vragen te beantwoorden. Bijvoorbeeld: welke nationaliteit had een inwoner? Nederlander, Duitser of Neutraal Moresnetter? Aan welk land moest er belasting betaald worden? Voor welk land moesten inwoners dienstplicht doen, dus een periode in het leger dienen? Welke wetgeving gold er? Wat gebeurde er met een crimineel in Moresnet? Niemand wist het echt, en er moest snel antwoord op deze vragen komen.

Het eerste probleem dat opgelost werd was het vraagstuk van de wetgeving. Nederland en Pruisen hadden andere wetten, en geen van beide landen accepteerden het dat de wet van het andere land zou gelden in Neutraal Moresnet. Dus werd er gezocht naar een andere oplossing. Hier kwam de kleine Franse generaal weer kijken: In 1822 werd in Neutraal Moresnet de Code Napoléon ingesteld. Dus niet de wet van Nederland, niet van Pruisen, maar een andere, oude wetgeving. Dat zou later nog voor veel problemen zorgen…

Verder werd er een oplossing bedacht voor de belasting. De inkomsten uit de mijn en belastingen werden verdeeld tussen Nederland en Pruisen, maar om het simpeler te maken werd er alleen belasting geheven op luxeproducten. Op voedsel en drank werd er bijvoorbeeld geen belasting betaald, wat voor de inwoners van Moresnet natuurlijk erg voordelig was. Daarom werd Neutraal Moresnet al snel gezien als een belastingparadijs.

Maar inwoners van Neutraal Moresnet hadden nog meer voordelen. Neutraal Moresnet had geen leger, dus ze hoefden geen dienstplicht te doen. Dit zorgde ervoor dat er veel jonge mannen naar Moresnet verhuisden, zodat ze niet in het leger hoefden te dienen.

Aangezien Moresnet geen douane had en maar één politieagent, was er nog een ander probleem: criminaliteit. Vooral smokkelen was een probleem, met andere woorden: het illegaal over de grens brengen van goederen. Bijvoorbeeld boter en zout, goederen die duur waren in die tijd, werden veel gesmokkeld. Ook werden er veel alcoholische dranken gemaakt, die illegaal werden geëxporteerd naar Nederland. 

Ondertussen was België in 1833 onafhankelijk geworden van Nederland en gingen de discussies over wie recht had op het grondgebied van Neutraal Moresnet niet meer tussen Nederland en Pruisen, maar tussen België en Pruisen.

Nog steeds kwamen beide landen er niet uit wie de eigenaar zou moeten zijn van het stuk land. Maar omdat het al zo lang duurde voordat er een besluit genomen werd, waren er steeds meer mensen die het eigenlijk wel een goed idee vonden om de situatie gewoon zo te houden. Vooral de inwoners van Moresnet hadden geen zin in verandering, dan zou er namelijk weer belasting geheven worden en moesten de mannen weer in het leger.

Maar in 1914 veranderde dit allemaal. In dat jaar brak de Eerste Wereldoorlog uit en viel Duitsland België binnen. Ook het grondgebied van Neutraal Moresnet werd bezet. Duitsland verloor de oorlog en het grondgebied van Neutraal Moresnet werd na de oorlog definitief aan België toegewezen. Dat is op dit moment nog steeds zo. Er is nog weinig dat aan het bizarre landje herinnert: de mijn is dicht, maar in het dorpje Kelmis is er nog wel een museum over het voormalige landje.

Hiermee kom ik aan het einde van deze aflevering van Een Beetje Nederlands. Krijg je maar geen genoeg van deze podcast? Of wil je de podcast steunen zodat we meer afleveringen kunnen maken? Word dan Vriend van de Podcast op Petje Af! Dan krijg je iedere maand een extra aflevering, en krijg je extra materiaal bij iedere aflevering. Via de shownotes en onze website eenbeetjenederlands.nl kan je meer informatie vinden.

Ik hoop dat je een beetje Nederlands geleerd hebt, en tot de volgende aflevering!